Τί παίζει με τα τρόφιμα;

Με πρόσφατη απόφαση του Επιτρόπου για την Υγεία και τους Καταναλωτές, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιτρέπει για δεύτερη φορά, 12 ολόκληρα χρόνια μετά την πρώτη, την καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένου οργανισμού (ΓΤΟ) στην Ευρώπη,  της ποικιλίας πατάτας Amflora της γερμανικής χημικής βιομηχανίας BASF. Παράλληλα, η Επιτροπή επέτρεψε την κυκλοφορία και μεταποίηση τριών ποικιλιών μεταλλαγμένου καλαμποκιού της Monsanto, ελέγχει για πιθανή έγκριση και άλλες ποικιλίες καλαμποκιού και ετοιμάζει πρόταση που θα δίνει μεγαλύτερα περιθώρια επιλογής στα κράτη-μέλη για το αν θα καλλιεργούν ΓΤΟ ή όχι.

Ακόμα και σε χώρες που αρνούνται την καλλιέργεια ΓΤΟ, όπως η Ελλάδα, οι οργανισμοί αυτοί μπορούν να φτάσουν στον καταναλωτή «έμμεσα». Μέσα από τυποποιημένα τρόφιμα, ή μέσα από προϊόντα ζώων που έχουν τραφεί με μεταλλαγμένες ζωοτροφές. Πολλά από τα πρώτα δεν ξεκαθαρίζουν σαφώς στην ετικέτα τους ότι περιέχουν ΓΤΟ (όπως προβλέπει η ευρωπαϊκή νομοθεσία), ενώ για τα δεύτερα δεν προβλέπεται καν αναγραφή  της διατροφής των ζώων.

Δε θα σταθώ στα προβλήματα που ανακύπτουν από τη χρήση ΓΤΟ, για τα οποία πολύς λόγος έχει γίνει, αλλά στη μεγάλη δυσκολία πρόσβασης στην πληροφορία και το τεράστιο έλλειμμα ενημέρωσης του κοινού στον τομέα των τροφίμων.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο, εν πολλοίς άγνωστος, Codex Alimentarius, ο περίφημος Κώδικας Διατροφής. Η ιστορία του Κώδικα αρχίζει το 1893, στην Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία, όταν διαπιστώθηκε ότι τα δικαστήρια χρειάζονταν κάποιες συγκεκριμένες κατευθύνσεις για να επιλύουν θέματα που σχετίζονταν με τα τρόφιμα. Αυτοί οι κανόνες έγιναν γνωστοί ως Codex Alimentarius και διατηρήθηκαν σε ισχύ μέχρι και τη διάλυση της Αυτοκρατορίας το 1918.

Μετά τη ραγδαία πρόοδο στην τεχνολογία τροφίμων, τη μικροβιολογία κ.λπ., κατά τη δεκαετία του 1960, ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) του ΟΗΕ οργανώσαν από κοινού το νέο Κώδικα Διατροφής, με σκοπό να διαμορφώσουν και να καθιερώσουν ορισμούς και προϋποθέσεις για τα τρόφιμα, να βοηθήσουν στην εναρμόνισή τους και, με αυτό τον τρόπο, να διευκολύνουν το διεθνές εμπόριο.

Ο Κώδικας περιέχει πάνω από 4.000 πρότυπα, από γενικά, που ισχύουν για όλα τα τρόφιμα, ως ειδικά, εστιασμένα σε συγκεκριμένα τρόφιμα ή προϊόντα τους. Τα γενικά πρότυπα αναφέρονται στην υγιεινή, τη σήμανση, τα υπολείμματα αγροχημικών και κτηνιατρικών φαρμάκων, τις επιθεωρήσεις των εισαγωγών και εξαγωγών και τα συστήματα πιστοποίησης, τις μεθόδους ανάλυσης και δειγματοληψίας, τα πρόσθετα τροφίμων, τους μολυσματικούς παράγοντες και τη διατροφή και τα τρόφιμα για ειδικές διαιτητικές χρήσεις. Επιπλέον, υπάρχουν συγκεκριμένα πρότυπα για κάθε τύπο τροφίμων και σχετικών προϊόντων, από τα φρέσκα, κατεψυγμένα και επεξεργασμένα φρούτα και λαχανικά, τους χυμούς φρούτων, τα δημητριακά και τα όσπρια, έως τα λίπη και τα έλαια, τα ψάρια, το κρέας, τη ζάχαρη, το κακάο και τη σοκολάτα, το γάλα και τα γαλακτοκομικά, την αφυδατωμένη ινδική καρύδα, τις μεξικάνικες πιπεριές και ότι άλλο μπορείτε να φανταστείτε.

Ο Κώδικας οργανώνεται από την Επιτροπή του «Codex Alimentarius», ένα διακυβερνητικό σώμα, όπου όλες οι χώρες-μέλη έχουν ψήφο. Υποεπιτροπές τεχνοκρατών είναι αρμόδιες για τη σύνταξη των προτύπων, τα οποία υιοθετούνται από την Επιτροπή. Αν και τα πρότυπα του Κώδικα δεν είναι δεσμευτικά, έχουν μεγάλη βαρύτητα και αναγνωρίζονται ως απόλυτα βασισμένα στην επιστήμη. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου αποδέχεται τον Κώδικα και πάντα χρησιμοποιεί τα πρότυπά του σε περιπτώσεις εμπορικών διαφωνιών που αφορούν  είδη διατροφής ή προϊόντα τροφίμων. Οι εθνικοί και τοπικοί νόμοι και κανόνες έχουν σχεδόν πάντα ως αφετηρία τους αυτά τα πρότυπα. Στην ουσία, η επιρροή του Κώδικα και η χρήση του σε θέματα δημόσιας υγείας και πρακτικών στο εμπόριο τροφίμων είναι τεράστια και επεκτείνεται σε όλες τις ηπείρους.

Και ως εδώ τα πράγματα είναι καλά και ο Κώδικας φαίνεται να εξυπηρετεί τους στόχους του: την παραγωγή ασφαλούς τροφής, την προστασία της καταναλωτικής υγείας και τη διασφάλιση δίκαιων πρακτικών στο εμπόριο τροφίμων.
Υπάρχουν όμως κάποιοι, κυρίως γιατροί και οργανώσεις καταναλωτών, που αντιδρούν, θεωρώντας ότι η Επιτροπή του Κώδικα προωθεί συγκαλυμμένα τα συμφέροντα των μεγάλων βιομηχανιών χημικών και τροφίμων και ότι επιχειρεί να επιβάλει μια σκληρή διεθνή νομοθεσία που θα έχει τεράστιες αρνητικές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία παγκοσμίως και ιδιαίτερα στις αναπτυσσόμενες χώρες.
Αγνοώντας τη συνωμοσιολογία, υπάρχει μια σειρά σημαντικών θεμάτων που προκύπτουν. Έτσι λοιπόν, κάποια από τα νέα πρότυπα του Κώδικα που τίθενται σε ισχύ σταδιακά από την 31η Δεκεμβρίου 2009 προβλέπουν ότι:

• Όλα τα θρεπτικά στοιχεία (βιταμίνες και άλατα) θεωρούνται επικίνδυνα και πρέπει να αφαιρούνται από τα τρόφιμα, καθώς ο Κώδικας απαγορεύει τη χρήση τους. Η περιεκτικότητα τους πρέπει να περιοριστεί σε αμελητέα επίπεδα (15% ή και λιγότερο της επιθυμητής ημερήσιας δόσης).
• Τα επιτρεπόμενα θρεπτικά στοιχεία που αναφέρονται στη Λίστα Αποδεκτών Στοιχείων είναι λιγότερα από 20, ένα από τα οποία είναι το φθόριο, που δεν έχει κανένα βιολογικό όφελος. Όλα τα άλλα απαγορεύονται.
• Όλα τα τρόφιμα θα πρέπει να ακτινοβολούνται (ψυχρή αποστείρωση) για  λόγους υγιεινής, εκτός αν καταναλώνονται ωμά στην τοπική αγορά.
• Όλα τα εκτρεφόμενα ζώα (θηλαστικά, πτηνά και ψάρια) θα λαμβάνουν υποχρεωτικά ισχυρές δόσεις αντιβιοτικών και εξωγενούς αυξητικής ορμόνης.
• Όλες οι αγελάδες στη γαλακτοκομική παραγωγή μπορούν να λαμβάνουν την γενετικά τροποποιημένη βόειο αυξητική ορμόνη της Monsanto.
• Επιτρέπεται η εισαγωγή ΓΤΟ σε καλλιεργούμενα είδη, ζώα, ψάρια και δένδρα παγκοσμίως, χωρίς υποχρεώσεις σήμανσης και αναγραφής.
• Επιτρέπεται η προσθήκη μη οργανικών, χημικών πρόσθετων και συντηρητικών, χωρίς συγκεκριμένες υποχρεώσεις σήμανσης και αναγραφής.
• Αυξάνονται τα επιτρεπόμενα επίπεδα καταλοίπων αγροχημικών που αναγνωρίζονται ως τοξικά για ζώα και ανθρώπους. Οι νέες ρυθμίσεις επαναφέρουν 7 από τα 12 πιο τοξικά ζιζανιοκτόνα που απαγορεύτηκαν από 176 χώρες, συμπεριλαμβανομένων και των ΗΠΑ, το 1991 με τη Σύμβαση της Στοκχόλμης για τα Οργανικά Ζιζανιοκτόνα (μεταξύ τους τα Toxaphen, Aldrin κ.ά.). Συνολικά ο Κώδικας επιτρέπει την παρουσία σε τρόφιμα 3.275 διαφορετικών αγροχημικών, πολλά από τα οποία ενοχοποιούνται ως παθογόνα ή καρκινογόνα, σε μεγαλύτερα επίπεδα από τα αποδεκτά σήμερα.
• Αυξάνεται η επιτρεπόμενη περιεκτικότητα αφλατοξίνης στο γάλα σε 0,5 ppb, επίπεδο που θεωρείται τοξικό. Η αφλατοξίνη εμφανίζεται στο γάλα ζώων που έχουν τραφεί με μουχλιασμένους σπόρους και είναι ισχυρότατο καρκινογόνο. Τουλάχιστον 300 συνθετικά πρόσθετα τροφίμων επιτρέπονται με τα νέα πρότυπα, πολλά από τα οποία είναι εν δυνάμει τοξικά όπως η ασπαρτάμη, η ταρτραζίνη κ.ά.

Οι αντιθέσεις είναι μεγάλες. Πάρτε για παράδειγμα τα πρότυπα για τις βιταμίνες, τα βότανα, τα αντιοξειδωτικά και αλλά συμπληρώματα τροφής που χρησιμοποιούνται ευρέως, ακόμα και στο πλαίσιο της εναλλακτικής ιατρικής. Η πρόταση, το 1996, για την κατηγοριοποίησή τους ως φάρμακα και συνεπώς απαγόρευση της ελεύθερης πώλησής τους, αποσύρθηκε λόγω αντιδράσεων, επανήλθε όμως με τα αυστηρά πρότυπα του 2005. Η θέση της Επιτροπής είναι ότι αυτό έγινε για να περιοριστεί η ανεξέλεγκτη χρήση και κατάχρηση συμπληρωμάτων διατροφής. Ο αντίλογος είναι ότι, απαγορεύοντάς τα, θα δημιουργηθούν σημαντικά διατροφικά προβλήματα σε μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού, θα περιοριστούν οι δυνατότητες της εναλλακτικής ιατρικής και θα υπάρξει στροφή προς τα «παραδοσιακά» φάρμακα (και φυσικά αντίστοιχα κέρδη της φαρμακοβιομηχανίας).

Η θέση της Επιτροπής ότι οι διατάξεις του Κώδικα δεν είναι δεσμευτικές και η εφαρμογή τους εναπόκειται στο κάθε κράτος, επίσης «σηκώνει συζήτηση». Όταν ένα κράτος υιοθετήσει επίσημα τα πρότυπά του, όλες οι εμπορικές του συμφωνίες, αλλά και οι αντιδικίες (το αν για παράδειγμα θα αναγράφει στις συσκευασίες την παρουσία ΓΤΟ), θα ρυθμίζονται στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου βάσει του Κώδικα, και οι αποφάσεις θα «επιβάλλονται» στα άλλα συμβαλλόμενα κράτη. Ήδη από το 1994 ο Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) των ΗΠΑ αποδέχεται τα πρότυπα του Κώδικα ως ανώτερα των εθνικών νόμων, ενώ με την Κεντροαμερικανική Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου του 2004 οι ΗΠΑ δεσμεύτηκαν ότι θα εναρμονιστούν στα πρότυπα αυτά από το 2010.
Μόνος αντίλογος είναι η διαμόρφωση εθνικών προτύπων με ανάλογη επιστημονική τεκμηρίωση και η προσφυγή στον ΠΟΕ με αυτά, κάτι όμως που είναι δύσκολο και δαπανηρό, ιδιαίτερα για αναπτυσσόμενες χώρες. Έτσι διαφαίνεται σταδιακή, «σιωπηλή» επιβολή του Κώδικα Διατροφής.

Στην Επιτροπή του Κώδικα συμμετέχουν τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ανεξάρτητα, αλλά και η Ευρωπαϊκή Κοινότητα που έχει την αποκλειστική αρμοδιότητα για τα περισσότερα πρακτικά θέματα. Στην Ελλάδα Εθνικό Σημείο Επαφής με τον Κώδικα είναι ο Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίμων (ΕΦΕΤ) του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, που έχει ως στόχο τη διαμόρφωση της Εθνικής Θέσης για τη διασφάλιση των συμφερόντων των Ελλήνων καταναλωτών. Προς αυτό το στόχο προωθείται η ανοικτή δημόσια διαβούλευση, υπάρχει μάλιστα και σχετικό Σημείο στην ιστοσελίδα του ΕΦΕΤ (www.efet.gr).

Δυστυχώς σε αυτό το τόσο σημαντικό θέμα η παροχή πληροφορίας είναι ελλιπής και είναι πολύ δύσκολο να βγουν συμπεράσματα από μη ειδικούς, καθώς τα στοιχεία βρίσκονται θαμμένα στα «ψιλά γράμματα» δημοσιεύσεων που αριθμούν χιλιάδες σελίδες, κάτω από βουνά γραφειοκρατικής διατύπωσης και τεχνοκρατικής ορολογίας απροσπέλαστης σχεδόν για όλους μας.

eepf